W dniu 28 maja 2021 roku odbył się panel Geniusz-Ironia-Kontrasty. Portrety artystów w dramaturgii Jarosława Iwaszkiewicza zorganizowany przez Muzeum Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku oraz Pracownię Historii Dramatu 1864-1939 przy Instytucie Literatury Polskiej Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Gości powitała Dyrektor Muzeum Pani dr Alicja Matracka-Kościelny. W imieniu Pracowni Historii Dramatu obrady otworzyli prof. dr hab. Maria Olszewska oraz dr hab. Karol Samsel. Wydarzenie podzielone było na dwie części: pierwszą wypełnił cykl referatów a drugą panel dyskusyjny wokół Iwaszkiewiczowskiej dramaturgii.
Pierwszą część obrad rozpoczął referat dr hab. Dawida Osińskiego Portret artysty z czasów modernizmu. Badacz podkreślił w swoim wystąpieniu, że już we wczesnych utworach autor Dionizji testuje różne wzorce estetyczne, sięga do modernizmu europejskiego (James Joyce, Oskar Wilde), świadomie wybiera i przetwarza tradycję literacką. Badacz wskazał na polisensoryczność jako zasadę Iwaszkiewiczowskiego doświadczania świata. Przerafinowany estetyzm dowartościowuję zmysłową stronę świata. U Iwaszkiewicza wzorkocentryczność i słuchanie świata ściśle ważą się z ideą korespondencji sztuk. Dawid Osiński podkreślił, że już w Oktostychach pojawia się doświadczenie zmierzchu, śmierci, spotkania z nicością oraz charakterystyczne dla twórczości Jarosława Iwaszkiewicza zwarcie Erosa i Tanatosa.
Konteksty filozoficzne dramaturgii Jarosława Iwaszkiewicza przybliżyła prof. dr hab. Magdalena Saganiak w referacie Dialog dramatyczny o artyście – artysta w dialogu. Badaczka podkreśliła, że w twórczości Iwaszkiewicza artysta to człowiek żywy, twórca samoświadomy, który przekracza status tu i teraz. Figurą tego przekroczenia staje Dionizos – arché, korzeń dzieła sztuki, bóstwo łączące sprzeczności w jedność właśnie w obrębie sztuki. Połączenie sprzeczności prowadzi ku teorii Geniuszu Schellinga, w myśl której geniusz jest opary na kontrastach, łączy w sobie nieświadomość twórczą, utożsamianą z siłami przyrody oraz świadomość twórcy – kunszt artysty jest skończony, ponieważ jest ludzki, natomiast natura jest nieskończona. W dalszej części referatu Magdalena Saganiak odwołała się pojęcia dialogu jako sytuacji mówienia, swoistego zdwojenia, zintensyfikowania, ale to także mówienia poetyckiego. Zwróciła uwagę na obecność w dramaturgii Iwaszkiewicza trzech głównych tematów, które stanowią śmierć, miłość i sztuka. W tej wielkiej triadzie tematów najważniejsza jest sztuka.
Następnie prof. dr hab. Maria Olszewska we wstępie do referatu Artysta zdradzony i zawiedziony. Portret Aleksandra Puszkina w „Maskaradzie” przedstawiła Jarosława Iwaszkiewicza jako człowieka teatru prezentując jego drogę artystyczną poprzez juwenilia dramatyczne, współpracę ze Stydiami Stanisławy Wysockiej, Redutą Juliusza Osterwy, powołanie Teatru Elsynor; współpracę z Teatrem Polskim w Warszawie. Maskarada w ujęciu Marii Olszewskiej, jest to dramat inteligencji oparty na konstrukcji aktu poznania. Iwaszkiewiczowski Puszkin został sportretowany jako ofiara systemu, artysta zdradzony, świadomy swojej klęski. Iwaszkiewicz ukazał w tej sztuce dezintegrację tożsamości „ja” twórczego w świecie, który wyszedł z formy („rośnie pustka/rośnie lęk”).
Kolejny Iwaszkiewiczowski portret wielkiego artysty przybliżył dr hab. Karol Samsel w referacie pt. Transformacje wizerunku Fryderyka Chopina w „Lecie w Nohant”. Chopin jest w twórczości Iwaszkiewicza figurą procesu twórczego. W swojej interpretacji Karol Samsel podkreślił, że dramaturg posługując się finezyjną ironią ukazał komizm geniuszu. Badacz wskazał także na Sonatę Belzebuba Witkacego jako możliwy kontekst dla nowego odczytania dramatu oraz poddał wnikliwej analizie role rekwizytu w omawianym dramacie.
Pozostając w świecie Iwaszkiewiczowskich postaci wielkich artystów dr Katarzyna Małgowska wygłosiła referat pt. Uwięziony w codzienności. Portret artysty w „Weselu pana Balzaca”. Badaczka zwróciła uwagę, że Jarosław Iwaszkiewicz przedstawił Balzaca przede wszystkim jako postać uwięzioną w tysiącu drobnych spraw, które odrywają go od tego co jest sensem i treścią jego życia, czyli od sztuki. W centrum problematyki dramatu są pytania o kondycję artysty i pytania o trwałość dorobku literackiego. Sztukę można interpretować jako komedię o artyście zagubionym w codzienności, która staje się dramatem o człowieku, który pochłania rzeczywistość wszystkim zmysłami i przetwarza ją artystycznie w swojej twórczości, a zrazem sam jest przez tę codzienność pochłaniany.
W dalszej części spotkania głos zabrał ks. dr Grzegorz Głąb, który wygłosił referat pt. „Nieudana przypowieść”, czyli rzecz o dobru, które przeistacza się w zło. Wokół dramatu „Pod akacjami” Jarosława Iwaszkiewicza. Zaproponowana interpretacja sztuki Pod akcjami koncentrowała się wokół problemu zła, trudnych wyborów etycznych, tragizmu i ironii ludzkich losów w obliczu gwałtownych przemian historii. W swoim wystąpieniu Grzegorz Głąb zwrócił również uwagę na obecność w twórczości Iwaszkiewicza postaci kapłana kuszonego przez diabła.
Na zakończenie tej części panelu dr hab. Joanna Warońska w referacie pt. Rozwój warsztatu dramatopisarskiego Jarosława Iwaszkiewicza w świetle jego wczesnych sztuk omówiła przemiany formy tekstu dramatycznego wczesnych sztuk autora Lata w Nohant. W swoim wystąpieniu badaczka podjęła m.in. zagadnienia związane z konstrukcją przestrzeni dramatów, kreowaniem postaci oraz podmiotu dramatycznego.
Obradom w drugiej części spotkania przewodniczył prof. dr hab. Tomasz Wójcik, który zaproponował dyskusje wobec dwóch zagadnień: czy następują przewartościowania w hierarchii dramaturgii Jarosława Iwaszkiewicza, jak dzisiaj kształtuje się jej oraz czy dramaturgia ma szanse zająć bardziej eksponowane miejsce w dorobku twórczym Iwaszkiewicza.
Podsumowując głosy w dyskusji możemy stwierdzić, że uczestnicy panelu, skłaniając się ku opinii, że dramaturgia nie zajmie bardziej eksponowanego miejsca w twórczości autora Brzeziny, jednocześnie wskazali na stałą obecność najważniejszych tematów twórczości Iwaszkiewicza w jego dramaturgii i jej integralne miejsce w dorobku literackim mistrza ze Stawiska. Uczestnicy dyskusji wskazali na możliwość przesunięcia w hierarchii Iwaszkiewiczowskiej dramaturgii – bardziej znaczące miejsce może w hierarchii może zająć sztuka Kosmogonia oraz dramaty młodzieńcze (przedmiotem analiz stanie się forma dramatów oraz ich związki z modernizmem europejskim). Podczas dyskusji podjęto również temat szerszego zbadania związku sztuk Iwaszkiewicza z dramaturgią Stanisława Ignacego Witkiewicza oraz recepcji teatralnej Iwaszkiewiczowskiej dramaturgii.
Spotkanie zakończył Kierownik Pracowni Karol Samsel, który podziękował zebranym za udział w panelu i owocne obrady.
Zaprezentowane referaty oraz liczne głosy w dyskusji pozwalają na stwierdzenie, że dramaturgia Jarosława Iwaszkiewicza wciąż inspiruje kolejne pokolenia historyków literatury. Ta część twórczości autora Muzyki nocą jest swoistym zapraszaniem aby na nowo – posłużmy się cytatem z powieści Księżyc wschodzi – „poznać, zrozumieć, wyrazić” wielkie Iwaszkiewiczowskie tematy: miłość, antynomię życia i sztuki oraz starości i młodości, tragiczne spotkanie świata władzy ze światem sztuki. Można powiedzieć, że sztuki te w procesie lektury raz za razem uwydatniają swoje stałe miejsce na mapie polskiej dramaturgii XX wieku.
Tekst i zdjęcia: Katarzyna Małgowska